Zmysły – ile ich mamy. Rodzaje i funkcje

Co to jest zmysł?

Mówiąc najogólniej, zmysł to zdolność do rejestrowania bodźców z zewnątrz. Bodźce odbierane przez człowieka dzielą się na: wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe i dotykowe. Narządy zmysłu tworzą złożony układ umożliwiający człowiekowi nie tylko doświadczanie świata zewnętrznego, ale również odbieranie impulsów z wnętrza organizmu (przykładem może być słyszenie bicia serca, pracy jelit itd.).

Po co człowiekowi zmysły? Ich funkcja w organizmie jest niezwykle istotna. Przede wszystkim pozwalają one na funkcjonowanie w otaczającym środowisku – postrzeganie go, poruszanie się w nim itd. Dzięki nim ludzie mogą kontaktować się między sobą, widzieć się i słyszeć wzajemnie. Mniej oczywistą, ale równie istotną funkcją, jaką pełnią zmysły człowieka, jest obrona organizmu. Zagrożenie można zobaczyć, usłyszeć, poczuć jego zapach (np. dym, ulatniający się gaz itp.), ale również je posmakować (np. dzięki rozpoznaniu smaku zepsutego mięsa można ustrzec się przed zatruciem).

Narządy zmysłów zbudowane są z receptorów umiejscowionych na obwodzie ciała i reagujących na konkretny rodzaj impulsów oraz z komórek nerwowych (neuronów) pełniących funkcję przekaźnika – przekazujących informację o bodźcach do mózgowia. W obrębie kory mózgowej natomiast dochodzi do przetwarzania tych informacji.

Jeżeli jakiś bodziec pobudza receptory przez dłuższy czas, organizm „przyzwyczaja się do niego” i przestaje go rejestrować. Np. kiedy człowiek użyje perfum, na początku intensywnie czuje ich zapach, z czasem coraz słabiej aż wreszcie przestaje w ogóle zwracać na niego uwagę.

Budowa i funkcje narządów zmysłu są zatem bardzo złożone, a bez nich człowiek nie byłby w stanie funkcjonować w otaczającym go środowisku.

Jakie są zmysły?

Jakie mamy zmysły, które umożliwiają postrzegania świata? Już w IV stuleciu przed naszą erą Arystoteles dokonał ich podziału, który uznawany jest do dziś, choć został przez współczesną medycynę nieco rozszerzony.

Wciąż jednak mówi się o pięciu podstawowych zmysłach ludzkich:

• smaku,
• wzroku,
• słuchu,
• węchu,
• dotyku.

To, jakie zmysły ma człowiek, warunkuje, w jaki sposób doświadcza siebie samego i otaczającego go świata – że ten świat widzi, słyszy, czuje, dotyka i smakuje.

Współcześnie, oprócz tych opisanych przez Arystotelesa, wyróżnia się jeszcze zmysły, które przede wszystkim odpowiedzialne są za odbieranie bodźców pochodzących z wnętrza organizmu.

Ich liczba nadal nie jest ściśle określona, ale wymienia się wśród nich np.:

• zmysł równowagi – umożliwiający ocenę położenia ciała w przestrzeni, jego receptory u człowieka znajdują się w błędniku błoniastym umiejscowionym w uchu wewnętrznym,
• zmysł propriocepcji – zmysł orientacji ułożenia różnych części ciała względem siebie oraz napięcia mięśniowego, jego receptory umiejscowione są w więzadłach, stawach i okostnej. Występują również w mięśniach

Pięć podstawowych zmysłów człowieka pozwala mu jednak postrzegać wszystko to, co go otacza: widzieć obrazy, słyszeć dźwięki, czuć zapach i smak oraz np. fakturę dotykanych przedmiotów. Bez narządów zmysłu nie mielibyśmy kontaktu ze światem i nie potrafilibyśmy się w tym świecie poruszać.

Zmysł smaku

Narządy smaku pozwalają człowiekowi rozpoznawać smak zjadanych pokarmów. Związki chemiczne obecne w pożywieniu to bodziec odbierany zarówno przez komórki smakowe jak i węchowe. Te pierwsze zlokalizowane są w jamie ustnej. Na języku znajdują się widoczne gołym okiem brodawki smakowe – drobne uwypuklenia, którym język zawdzięcza swoją „szorstką” fakturę. Każda taka brodawka zawiera około 200 kubków smakowych, natomiast każdy kubek smakowy zbudowany jest właśnie z komórek smakowych odbierających bodźce ze związków chemicznych pochodzących z pokarmu i rozpuszczonych w ślinie.

Wyróżnia się pięć podstawowych smaków rozpoznawalnych przez ten narząd zmysłu:

• słodki,
• słony,
• kwaśny,
• gorzki,
• umami.

Początkowo uważano, że istnieją tylko cztery rodzaje smaków (słodki, słony, kwaśny i gorzki). Smak umami został odkryty na początku XX wieku. Receptory umami rozpoznają kwas glutaminowy zawarty w pokarmach bogatych w białko np. w mięsie oraz w niektórych serach, pomidorach czy orzechach.

Receptory zlokalizowane w obrębie języka, jako że reagują na związki chemiczne, nazywane są chemoreceptorami. Każdy z nich posiada zdolność rozpoznawania tylko jednego z pięciu smaków. Receptory rozpoznające smak słodki znajdują się na czubku języka, słony – na jego przednich krawędziach, kwaśny – po bokach, w głębszych partiach, gorzki – z tyłu języka, natomiast smak umami „wyłapują” komórki rozsiane na jego powierzchni centralnej.

Smak słodki nadają pokarmom zawarte w nich węglowodany, słony – sole sodu i potasu, kwaśny – wszelkiego rodzaju kwasy, gorzki – głównie alkaloidy, mięsny – kwas glutaminowy będący składnikiem większości białek.

Odczuwanie smaków służy nie tylko przyjemności czerpanej ze spożywania pokarmów lub ocenie, czy dany smak wywołuje uczucie przyjemności, czy też nie. Zmysł smaku pełni również – a może przede wszystkim – funkcję ochronną wobec organizmu. Dzięki niemu człowiek jest w stanie rozpoznać np. żywność zepsutą i tym samym uchronić organizm przed zatruciem. Smak gorzki często charakteryzuje substancje toksyczne, dlatego jego rozpoznanie również ostrzega przed zagrożeniem.

Choć w jamie ustnej człowieka (na języku, podniebieniu, w górnej części przełyku oraz w krtani) znajduje się aż 10 tysięcy kubków smakowych, a każdy z nich zawiera około 100 chemoreceptorów, to i tak narząd smaku uważany jest za narząd o nieskomplikowanej budowie. Związki chemiczne z pożywienia rozpuszczane są w wodzie zawartej w ślinie i dopiero wtedy stymulują komórki smakowe do wytwarzania impulsów nerwowych. Impulsy te za pomocą neuronów transportowane są do kory mózgowej, gdzie zostają przetworzone i wywołują wrażenie smakowe.

Zmysł wzroku

Wielu ludzi, zapytanych o to, który zmysł w największym stopniu umożliwia poznawanie otaczającego świata, odpowie, że wzrok. U człowieka, choć nie jest on tak rozwinięty, jak u sokoła, rzeczywiście jest zmysłem wysoce wyostrzonym, a rozpoznawanie barw, kształtów, ruchów czy odległości stanowi istotny element doświadczania środowiska zewnętrznego. Oczami odbiera się 80% informacji pochodzących z zewnątrz, natomiast kora wzrokowa stanowi aż 60% całej powierzchni kory mózgowej.

10% TANIEJ Z KODEM RABATOWYM: RABAT10

Zestaw wspierający koncentrację, pamięć i serce – Dobra pamięć i słuch*, Zdrowe serce*

*GINKO BILOBA, *GŁÓG

wspiera koncentrację i sprawność umysłu
wspiera pracę serca oraz układu krążenia

158,00 zł Original price was: 158,00 zł.142,20 złCurrent price is: 142,20 zł.

Najniższa cena w ciągu 30 dni: 0,00 zł.

Poznaj produkt

10% TANIEJ Z KODEM RABATOWYM: RABAT10

Dobra Pamięć i Słuch*

GINKGO BILOBA

wspiera koncentrację i sprawność umysłu
wspiera pamięć i jasność myślenia

79,00 zł — or 79,00 zł Original price was: 79,00 zł.63,20 złCurrent price is: 63,20 zł. / miesięcznie

Poznaj produkt

Narządem zmysłu wzroku jest oko – to w nim zlokalizowane są receptory odbierające impulsy świetlne (fotoreceptory). Światło „wpada” do oka przez źrenicę, która otoczona jest tęczówką. W tęczówce znajdują się włókienka mięśniowe, które – kurcząc się i rozkurczając – regulują wielkość źrenicy i tym samym ilość wpuszczanego przez nią światła. Obraz w oku zostaje załamany przez rogówkę i soczewkę, dlatego w jego wnętrzu jest znacznie pomniejszony i odwrócony do góry nogami. Zniekształcenia te są niwelowane dopiero w korze mózgowej, gdzie bodźce przetransportowane zostaną za pomocą komórek nerwowych. To właśnie w mózgu powstają „gotowe”, realne obrazy widziane przez człowieka.

10% TANIEJ Z KODEM RABATOWYM: RABAT10

Dobra Pamięć i Słuch*

GINKGO BILOBA

wspiera koncentrację i sprawność umysłu
wspiera pamięć i jasność myślenia

79,00 zł — or 79,00 zł Original price was: 79,00 zł.63,20 złCurrent price is: 63,20 zł. / miesięcznie

Poznaj produkt

Pracę zmysłu wzroku u człowieka można porównać do pracy obiektywu kamery. Oczy nie widzą ostro wszystkich obiektów znajdujących się w polu widzenia, ale tylko te, na których wzrok się skupia. To, że oczu jest dwoje i rozmieszczone są one symetrycznie, umożliwia ocenę odległości między widocznymi obiektami.

Zmysł słuchu

Słuch polega na odbieraniu i przetwarzaniu fal akustycznych docierających do narządu tego zmysłu, czyli ucha. Ucho człowieka składa się z trzech części:

• ucha zewnętrznego,
• ucha środkowego,
• ucha wewnętrznego.

Ucho zewnętrzne to przede wszystkim małżowina uszna – fałd skóry wypełniony tkanką chrzęstną, którego zadaniem jest „zbieranie” fal akustycznych docierających z zewnątrz i kierowanie ich do zewnętrznego przewodu słuchowego. W uchu środkowym fale dźwiękowe zostają mechanicznie wzmocnione i następnie doprowadzone do ucha wewnętrznego.

Fale dźwiękowe uderzają w błonę bębenkową, a następnie uruchamiają tzw. kosteczki słuchowe, czyli młoteczek, kowadełko i strzemiączko. W efekcie zostają one przekształcone w impulsy nerwowe wewnątrz kanału ślimakowego umiejscowionego w uchu wewnętrznym. Za pośrednictwem komórek nerwowych dostają się one do kory mózgu, gdzie zostają przetworzone i zinterpretowane.

Wysokość odbieranych dźwięków zależy od częstotliwości, czyli szybkości drgań pobudzanych przez fale dźwiękowe. Dźwięki o dużej częstotliwości słyszane są jako dźwięki wysokie, o małej – niskie. Ocena wysokości dźwięków to funkcja nabłonka zmysłowego umiejscowionego w ślimaku.

Zmysł słuchu ułatwia człowiekowi kontakt z otoczeniem, w tym z innymi ludźmi. Umożliwia też niektóre funkcje poznawcze. Np. we wczesnym dzieciństwie niezbędny jest do nauki mówienia. Pełni także funkcję ochronną organizmu, ostrzegając go przed pewnymi zagrożeniami.

Zmysł węchu

Do funkcji zmysłu węchu należy:

• wykrywanie zapachów,
• ocena natężenia zapachu,
• różnicowanie zapachów,
• zapamiętywanie zapachów,
• nadawanie wrażeniom węchowym zabarwienia emocjonalnego.

Mówi się, że zmysł węchu silnie związany jest ze zmysłem smaku i to prawda. Zmysły te w pewnym sensie wzajemnie się uzupełniają, niemniej jednak człowiek rozpoznaje tylko pięć smaków, zapachów natomiast – aż kilka tysięcy.

Węch u człowieka jest znacznie słabszy niż u zwierząt, jednak odgrywa dla niego bardzo istotną rolę od samego momentu narodzin, kiedy to pozwala rozpoznać matkę i wywołać odruch ssania.

Narząd węchu to oczywiście nos. Do jamy nosowej wraz z wdychanym powietrzem dostają się cząsteczki rozmaitych związków chemicznych. W jej górnej części zlokalizowany jest nabłonek węchowy zbudowany z komórek receptorowych. Cząsteczki substancji chemicznych rozpuszczane są w wodzie pochodzącej ze śluzu wydzielanego przez błonę śluzową nosa, a następnie przyłączane do receptorów, co pobudza impuls nerwowy. Impulsy za pomocą komórek czuciowych transportowane zostają do kory mózgowej, gdzie informacja zostaje przetworzona i kształtuje się wrażenie węchowe.

Zmysł powonienia szybko przyzwyczaja się do nowych zapachów. Dzieje się tak za sprawą blokowania receptorów przez cząsteczki związków chemicznych dostających się do jamy nosowej. Dlatego, kiedy ktoś wejdzie np. do cukierni, natychmiast poczuje zapach znajdujących się w niej smakołyków. Po dłuższej chwili jednak zapach przestaje być wyczuwalny.

Zmysł zapachu, podobnie jak inne zmysły, ostrzega organizm przed zagrożeniem, np. ulatniającym się gazem lub dymem. Jednak zdolności adaptacyjne mogą niekiedy upośledzać tę jego funkcję (długotrwałe przebywanie w pomieszczeniu, w którym ulatnia się toksyczna substancja powoduje, że węch przestanie reagować na bodziec).

Zmysł dotyku

Ostatni z podstawowych zmysłów człowieka – zmysł dotyku – umożliwia wyczuwanie:

• ciepła i zimna,
• siły nacisku,
• twardości dotykanych obiektów,
• ich faktury,
• a także wrażeń takich jak ból, swędzenie, pieczenie.

Narządem zmysłu dotyku jest skóra – największy narząd w całym organizmie człowieka. To właśnie na całej powierzchni skóry rozmieszczone są komórki zwane mechanoreceptorami. Receptorów tych jest kilka tysięcy.

Wśród nich wyróżnia się:

• narządy czucia powierzchniowego – mają postać ciałek zlokalizowanych w skórze, odbierają wrażenia dotykowe, uczucia swędzenia czy pieczenia; są rozmieszczone nierównomiernie (najwięcej występuje ich na opuszkach palców, wargach czy podeszwach stóp, czyli miejscach, gdzie dotyk odczuwa się najsilniej),
• narządy czucia głębokiego – umiejscowione w głębszych partiach ciała – mięśniach, więzadłach, połączeniach stawowych, dzięki nim możliwe jest odczuwanie bólu oraz ocena kształtu, wagi, twardości podnoszonych ręką przedmiotów.

Mechanoreceptory, podobnie jak receptory węchowe, posiadają zdolności adaptacyjne i przyzwyczajają się do bodźców docierających przez dłuższy czas z podobnym natężeniem. To właśnie dlatego dłużej noszona biżuteria czy zegarek w pewnym momencie przestają być odczuwalne.

Autor: Justyna Gabrysiak-Kula

Konsultacja merytoryczna: lekarz Anna Lewandowska

Powiązane artykuły:

Zadbaj o sprawność swojego umysłu na długie lata >>
Problemy z pamięcią – w młodym wieku oraz po 50-tce >>
Mnemotechnika – przykłady. Jak ćwiczyć pamięć? >>